O derradeiro libro de Emma Olsen

[Texto lido na presentación d’O derradeiro libro de Emma Olsen, de Berta Dávila, na libraría Couceiro de Santiago, o 6 de febreiro deste ano, nun acto no que tamén interviron Anxos Sumai, Arturo Ponte e a autora]

Non podería falar desta novela co ollo desapaixonado que se lle supón a quen xulga. Eu non estou aquí para xulgar. Non sabería facelo aínda que quixese porque me decato de que me faltan boa parte das chaves compositivas que calquera narradora (ou calquera bo lector de narrativa) domina. O xusto é que fale en calidade do que son: alguén que quixo ler esta novela en canto tivo noticia de que tal novela fora escrita, cando se fallou o premio e puidemos saber que Berta creara a Emma e que Emma escribira o seu último libro.

Chamoume a atención a trama. A idea dunha escritora que, no transo de morrer, decide volver á súa vila natal para saldar contas co pasado resultábame moi atractiva. É obvio que aquí entramos no terreo das filias persoais e sobre gustos non paga a pena discutir demasiado. Hai historias que prenden con máis forza nunhas persoas ca noutras porque, en definitiva, somos nós lendo coas nosas experiencias ás costas, coas nosas motivacións e tamén coas nosas fantasmas. Non obstante, hai algúns datos que permiten obxectivar: as obras de Berta reedítanse, reciben atención por parte da crítica, tradúcense. Dávila é unha escritora exitosa e eu atreveríame a dicir que nese éxito ten algo que ver un trazo que, do meu punto vista, caracteriza a súa obra e que a falta dunha palabra mellor podería alcumar como misterio: iso enigmático do que a autora sabe dotar cada un dos seus libros. Falo de misterio e non distingo neste punto entre poesía e narrativa, moito menos entre novela ou nouvelle e relato breve, xéneros que Berta manexou e manexa – está en todo. O que descoñezo é se ese pouso de misterio ten que ver cunha técnica literaria máis ou menos traballada ou é que vai no ADN da escritora, se me permitides a pedantería, pero iso é o de menos. Está. Turra por min cando abro os seus libros e iso é o que realmente me interesa.

Sobre o xogo ficcional que esta novela propón gustaríame facer algún apuntamento. Penso na poesía, que é o ámbito onde eu me movo, e imaxínome o esforzo que supón escribir como outra con todas as consecuencias. Podo dicir que o que me impresiona neste punto non é tanto a capacidade para construír unha personaxe tan complexa como Emma, senón sobre todo a vontade de querer cederlle a voz nun terreo máis profundo ca o do punto de vista narrativo. Cederlle, dalgún xeito, a autoría. A aposta é tan arriscada como suxestiva e Berta sae vitoriosa, o que xa é dicir moito. Por outra banda, teño a impresión de que, consciente ou inconscientemente, vén de ocupar unha seara que pode dar moito cereal. Que sucede coas outras novelas de Emma, esas das que o tradutor dá noticia nas notas de rodapé? A min, particularmente, encantaríame lelas, sobre todo Dream Grass. Tamén me decato de que Dream Grass é unha obra que, mesmo que sexa na ficción, gañou un Pulitzer e debe dar moita vertixe afrontar un reto semellante. Pero aí están Wonderwald?, Men of their word, o libro de relatos Mum. A novela que hoxe se presenta podería configurar, se a autora así o quixese, o xermolo desde o cal agromasen outros resultados literarios ficcionalmente complexos, interesantes de seu. Ben sei que me estou a meter onde non me chaman, pero un pensa nas posibilidades literarias que esta liña de traballo ofrece e sente envexa sa, pero envexa ao cabo.

Durante o proceso de lectura xurdiume unha dúbida sobre a que teño pensado bastante. Que sucedería se, no canto de en Faith, a historia transcorrese, non sei, en Camelle, e Emma se chamase, por exemplo, Maruxa? Quero dicir que me cuestionei se había unha necesidade diexética de levar o relato fóra. Ollo, con isto non quero dicir que a novela galega teña que estar necesariamente ambientada en Galicia – non son eu dese criterio. A autora decidiu que fose en Norteamérica e, en principio, non hai máis que dicir. Ora ben, non creo que sexa un capricho, porque o certo é que existe unha tradición literaria asentada na cultura anglosaxona que se compón de escritoras ao máis puro estilo Emma Olsen. Mulleres que xogan a tensar as estremas entre ficción e realidade, que escriben coa memoria persoal a flor de pel. O acto de revelar unha experiencia traumática, verdadeiro resorte que dá pé á escrita desta obra, atopa acubillo na literatura de figuras como Elisabeth Bishop, Sylvia Plath ou Sharon Olds. Por esta razón, cando Berta dixo no seu blogue que creara a Emma Olsen a partir dunha fotografía de Anne Sexton, mestra do confesionalismo americano, non me estrañou en absoluto. Ese é o imaxinario que a envolve, a tradición que deu en escoller. Emma Olsen non existe fóra da literatura e talvez esa sexa unha das grandezas desta obra: poñer ao descuberto que o xogo autobiografista desta liñaxe de autoras non é máis ca outra forma de ficción.

O tempo da narración é congruente con esta aposta. O final precipítase moi rápido, os feitos que Emma quere relatar concéntranse contra as últimas dúas, tres páxinas. Dun xeito deliberadamente abrupto porque o que aquí conta, penso eu, non é tanto saber o que lle pasou a Emma, senón gozar da traxectoria que leva ata ese final. Explícao mellor ca min Rebeca Baceiredo en (repeat to fade) cando fala do erotismo polo que un texto nos pode ofrecer pracer: “non gozar coa retención e descarga do seme, desfrutar a fricción”. A fricción é clave na novela de Berta e aí caben as digresións, reflexións e inventivas, as idas e voltas do presente ao pasado, o apuntamento lúcido, a análise da contorna. Cada liña deste relato é significativa, non ten perda. Se tivese que escoller unha delas, sen dúbida quedaría con esta: a diferenza non nos vén dada, escóllese. Ser diferente é unha elección.

Emma explícao así cando fala de Clarissa:

En calquera caso somos o que inventamos sobre nós para que os demais nos vexan así. E por iso non podo dicir outra cousa de Clarissa que o que ela decidiu. Que Clarissa é a vertixe. Que Clarissa é especial, ou diferente a todos. Decidiuno como se decide tinxir o cabelo e converterse nunha loura perigosa. Decidiuno e puxo en práctica todas as estratexias necesarias para que todos nós soubésemos que ela non era igual ca o resto. Aínda que non sei exactamente en que ou por que causa, porque a diferenza non se nota igual que o cabelo osixenado, non chega facilmente para instalarse, é unha elección persoal e meditada, si, un camiño que se pode coller ou non. Pero hai que perseguila, hai que loitar por ela a risco de tornarse un enfermo, a risco de pasar a liña e non poder regresar nunca onde un estaba antes.

Recoñezo que quedei enganchado a este fragmento, que estivo aí, na miña cabeza, mentres lía o resto da novela e que, cando a acabei, pensei en El Quijote. Sei que pode soar raro, e non quero revelar ningunha parte substancial da trama porque se cadra aquí hai persoas que non leron o libro, pero si explicarme: pensei en El Quijote porque coido que o transvase, a transferencia de roles que se dá entre Alonso Quijano e Sancho, e que todos vós coñecedes, é dalgún xeito aplicable a Clarissa e a Emma. Clarissa escolle ser diferente e, en efecto, move toda a súa vida arredor desa elección, pero eu coido que fracasa. Fracasa porque acaba convertida case que nunha caricatura de si mesma, porque esa escolla a conduce a un desenlace que, dalgunha maneira, recolle algunha forma de vulgaridade – e ata aí podo ler. En todo caso, é Emma a que triunfa. É Emma, a mesma Emma que medrou á sombra de Clarissa nese xogo de simetrías, a que sae de Faith para vivir unha vida que a ningunha das dúas lles estaba reservada. A máis gris, a menos exuberante e exitosa, a que en principio non tiña intención ningunha de venderse no plano social como unha ave raris, acábao sendo. Creo que aí podemos entender que Emma executa unha sorte de vinganza, un axuste de conta, se queredes sutil, que definitivamente a humaniza. Así entendín eu o final da novela e a propia escritura da mesma: como se Emma quixese dicirlle a Clarissa que, a pesar de todo, quen o conseguiu das dúas foi ela.

Non vou dicir máis nada porque coido que talvez xa revelei demasiado tratándose da presentación dunha obra de ficción. Espero que Berta saiba desculparme, non só a berborrea, senón tamén que quixese poñerlle deberes, e que quede co importante de todo o que dixen, que é o moito que paga a pena este libro.

Grazas.