Lírica medieval e nacionalismo literario

O nacionalismo literario existe: atópase nos achados e nos silencios, no que se subliña e no que se aventa. Tamén aí, onde parecía que ningún desvío era posible, que non cabía ren, nin opinión nin matices, e resulta que se se furga un pouco, axiña aparece o xuízo da nación agromando como se fose unha fantasma.

A canle de intervención do ideario nacionalista no discurso literario pasa pola canonización do específico. Sempre e cando esa especificidade se axuste ao espírito do pobo, por suposto, que as rarezas están ben para o anecdotario nacional pero un país non se fai de experimentos. Ninguén quere unha literatura excéntrica. Aquí do que se trata é de aguilloar toda forma literaria que lle preste ao volksgeist e deixar os elementos incómodos para o rocho da historia.

A lírica medieval, por moi afastada que se atope do noso horizonte máis inmediato, non se libra destas pugnas. Quen estudase galego no bacharelato, sabe que da tríade lírica medieval a cantiga de amigo é a que sae mellor parada. Non por acaso, esta serie xenérica representa a ollos dos estudosos a máis xenuína modalidade lírica galega-portuguesa, a única autónoma e, polo tanto, modélica, talvez enraizada en formas populares precedentes, desta volta domeadas pola cultísima man dos trobadores. A única que non lle roubamos á Provenza, vaia.

Sobre os outros dous xéneros (tamén moi dignos, insístese), é adoito colocar algúns chanzos. A irmá menor, a cantiga de escarnio e maldicir, ben puidera pasar por xénero autóctono, pois na verdade pouco ten que ver co sirventés provenzal, por máis que se teime no contrario. Ora ben, a sátira, sobre todo se é escatolóxica, non casa ben co canon. O canon debe ser unha cousa seria e isto é válido aínda que un señor como Afonso X deixase escritos versos coma estes: se molher acha que o demo ten / assi a fode per arte e per sen.

As de amor son acusadas regularmente de formulistas. Por seguir coa metáfora, esta sería a irmá circunspecta, demasiado pagada de si, pouco espontánea. A que sempre chega á casa antes das 12. Dos tres, o xénero que menos lle avece á alma creativa do poeta. Isto dise sen ter en consideración que aplicar a noción de creatividade á literatura medieval é tan anacrónico como as pegadas de tractor no campo que aparecen naquela escena de Gladiator, pero iso xa é outra historia.

Porque, seguindo o mesmo esquema argumental que propón a historiografía literaria para desaprobar o xénero de amor, pregúntome eu aquí que hai de formulista, de frío ou desganado neste texto que asina Fernando Esquío, por exemplo:

Amor, a ti me ven[h]'ora queixar

de mia senhor, que te faz enviar,

cada u dormio, sempre m'espertar

e faz-me de gram coita sofredor.

Pois m'ela nom quer veer nem falar,

       que me queres, Amor?

 

Este queixume te venh'or dizer:

que me nom queiras meu sono tolher

pola fremosa do bom parecer

que de matar home sempr'ha sabor.

Pois m'ela nẽum bem quis[o] fazer,

       que me queres, Amor?

 

  Amor, castiga-te desto por en:

que me nom tolhas meu sono por quem

me quis matar e me teve em desdém

e de mia morte será pecador.

Pois m'ela nunca quiso fazer bem,

       que me queres, Amor?

 

Amor, castiga-te desto por tal:

que me nom tolhas meu sono por qual

me nom faz bem [e sol me faz gram mal]

e mi o [fará], desto [som] julgador.

Poilo seu bem cedo coita mi val,

       que me queres, Amor?

                     

Gústame Esquío porque é apaixonado no amor e procaz na sátira. E isto tamén é cuestión de óptica, claro. O nacionalismo literario non é nin mellor nin peor ca ningún outro enfoque. Todo enfoque é limitado e é lexítimo e bo e gústanos cando aquel que fala recoñece o alcance do seu punto de mira. Non hai ollo que abranga o campo todo. O problema do nacionalismo literario é que tenta coarnos as súas impresións a través do filtro da obxectividade científica. Dese estado imparcial no parecer que se consegue despois de anos de estudo, seica. Non é verdade. Tamén eles son parciais. Como eu cando digo que Fernando Esquío é o mellor poeta medieval da Península Ibérica. Por moito que algúns escribamos estas cousas nun blog e outros nos manuais de historia da literatura.